İHTİYARİ VE MECBURİ DAVA ARKADAŞLIĞININ FARKLARI

GİRİŞ

Bir davada ,davacı ve davalı olmak üzere iki taraf vardır. Davada , davacı ve/veya davalı tarafın birden fazla olması mümkündür. Sübjektif dava birleşmesi olarak da adlandırılan dava arkadaşlığı aynı davada davalı ya da davacı tarafta birden fazla kişinin bulunduğu durumlarda söz konusu olur. Dava arkadaşlığı ,ihtiyari dava arkadaşlığı ve mecburi dava arkadaşlığı olarak ikiye ayrılır.

İHTİYARİ DAVA ARKADAŞLIĞI

Bir davanın tarafları, hukuki korunma talep eden davacı ile kendisine karşı hukuki korunma talep edilen davalıdır. Dava arkadaşlığı, bir davada davacı ve/veya davalı tarafta birden çok kişinin bulunması hâlidir. Dava arkadaşlığında, birden fazla davacı ve/veya davalı ile birden fazla usul hukuku ilişkisi bulunur. HMK’nın 57.maddesinde düzenlenen ihtiyari dava arkadaşlığında, isteğe bağlı olarak birden fazla kimsenin birbirinden bağımsız olarak davalı veya davacı tarafta yer alabilmesi yoluyla görülebilecek birden fazla davanın aynı yargılamada görülmesi söz konusudur. İhtiyari dava arkadaşlığında; birden fazla kişinin taleplerin ya da birden fazla kişiye karşı ileri sürülen taleplerin ayrı davalara konu edilebilmesi mümkünken, bunların tek bir dava ile görülmesi sağlanmaktadır. İhtiyari dava arkadaşlığında ; mahkemenin birlikte açılmış davaları ayırabilmesi ya da ayrı açılmış davları birleştirebilmesi mümkündür. HMK Madde 58 hükmü gereği ihtiyari dava arkadaşlığında davalar birbirinden bağımsızdır ve her bir dava arkadaşı birbirinden bağımsız olarak olarak hareket eder. İhtiyari dava arkadaşlarından her biri davayı bağımsız olarak yürütebilir ve yalnızca kendisi bakımından hukuki sonuç doğuracak işlemler yapabilir .İhtiyari dava arkadaşlığında, davalar birbirinden bağımsız olduğundan davalar tamamen farklı neticeler doğurabilir. İhtiyari dava arkadaşlığında dava arkadaşı kadar dava sayısı vardır ve bu davalar birlikte dava açma hakkına sahip olanlar isterlerse birlikte görülür.

İhtiyari dava arkadaşlığı, HMK’nin 57.maddesinde “İhtiyari Dava Arkadaşlığı” başlığı altında düzenlenmiştir. HMK madde 57’de “Birden çok kişi, aşağıdaki hâllerde birlikte dava açabilecekleri gibi aleyhlerine de birlikte dava açılabilir:

a) Davacılar veya davalılar arasında dava konusu olan hak veya borcun, elbirliği ile mülkiyet dışındaki bir sebeple ortak olması.
b) Ortak bir işlemle hepsinin yararına bir hak doğmuş olması veya kendilerinin bu şekilde yükümlülük altına girmeleri.
c) Davaların temelini oluşturan vakıaların ve hukuki sebeplerin aynı veya birbirine benzer olması” hükmüne yer verilmiştir.

İhtiyar dava arkadaşlığında ,tek bir mahkemede görülen davada hâkim, dava arkadaşları için tek bir karar verebileceği gibi her bir dava arkadaşı için ayrı ayrı ,birden fazla hüküm de verebilir.

HMK KAPSAMINDA İHTİYARİ DAVA ARKADAŞLIĞININ MÜMKÜN OLDUĞU HÂLLER

1-Davacılar ve Davalılar Arasında Dava Konusu Olan Hak veya Borcun, Elbirliği Mülkiyet Dışındaki Bir Sebeple Ortak Olması

Bir mal üzerinde birden fazla kişinin pay sahibi olması durumu iki şekilde gerçekleşebilir. Birlikte mülkiyet hâlleri, paylı mülkiyet ve el birliğiyle mülkiyet olmak üzere ikiye ayrılır . TMK 701.madde hükmü gereğince ortakların belirlenmiş payları olmayıp her bir paydaşın hakkı, ortaklığa giren malların tamamına yaygın olan ,Kanun veya Kanunda öngörülen sözleşmeler uyarınca oluşan topluluk dolayısıyla mallara birlikte malik olanların mülkiyeti elbirliği mülkiyetidir. Paylı mülkiyet, bir şeyin üzerinde birden fazla kişinin hisse sahibi olmasıdır . Paylı mülkiyette her malik payı oranında paylı mülkten yararlanabilir ve malı kullanabilir. El birliği ile mülkiyete eşlerin edinilmiş mallarda ortaklığı ve miras ortaklığı örnek verilebilir. Elbirliği ile mülkiyetin söz konusu olduğu hallerde mecburi dava arkadaşlığı,paylı mülkiyetin söz konusu olduğu hâllerde ihtiyari dava arkadaşlığı gündeme gelir.

2-Ortak Bir İşlemle Hepsinin Yararına Bir Hak Doğmuş Olması Veya Kendilerinin Bu Şekilde Yükümlülük Altına Girmeleri.

HMK m. 57/ 1-b bendinde ise ortak bir işlemle hak doğmuş veya yükümlülük altına girmiş olması hâlinde ihtiyari dava arkadaşlığının söz konusu olacağı düzenlenmiştir. Ortak bir işlemle davacıların ya da davalıların yararına bir hak doğması ya da yükümlülük altına girmeleri hâlinde müşterek sorumlulukları söz konusu olacağında ihtiyari dava arkadaşlığı mevcuttur .Ortak işlemin iki taraflı olması da şart değildir. Tek taraflı hukuki işlemle birden fazla kişinin hak sahibi olması hâlinde de ihtiyari dava arkadaşlığı gündeme gelir.

3- Davaların Temelini Oluşturan Vakıaların Ve Hukuki Sebeplerin Aynı Veya Birbirine Benzer Olması

İspatın konusu oluşturan vakıalar, davalıların ya da davacıların talep sonucu dayandırdığı ve talep sonucunu haklı kılmaya yarayan hayat olayıdır. Hukuki sebepler ise tarafların ileri sürdüğü bu vakıaların dayandığı kanuni düzenlemelerdir. Hukuki sebepler,dava dilekçesinde yer alacak unsurlar arasında sayılmış olmakla birlikte , HMK madde 33 hükmünde ,hâkimin Türk Hukukunu re’sen uygulayacağı düzenlendiğinden hukuki sebeplerin dava dilekçesinde gösterilmesi zorunlu değildir. İlaveten hâkim ,tarafların gösterdiği hukuki sebeplerle de bağlı değildir.

HMK 57/1-c hükmünde ,vakıaların veya hukuki sebeplerin aynı veya benzer olması hâlinde ihtiyari dava arkadaşlığının meydana geleceği düzenlenmiştir. Davanın dayanağı vakıaların aynı olması, davaların aynı sebepten doğduğu hâllerde ihtiyari dava arkadaşlığının söz konusu olacağı mülga HUMK ‘da da düzenlenmişti. HMK ile ihtiyarı dava arkadaşlığının meydana gelebileceği durumların sınırları genişletilerek HMK 57/1-c hükmü çerçevesinde ihtiyari dava arkadaşlığının meydana gelebileceği durumlar, “vakıaların ve hukuki sebeplerin aynı olması” ve “vakıaların ve hukuki sebeplerin benzer olması” olarak düzenlenmiştir. Vakıaların ve hukuki sebeplerin aynı olduğu durumlara hak ve borçların ortak olması hâlinde rastlanılmaktadır . İhtiyari dava arkadaşlığı sayesinde, vakıaların ve hukuki sebeplerin aynı olduğu davalarda deliller ve vakıalar birlikte incelenerek hem usul ekonomisine uygun hareket edilmiş hem de aynı hukuki sebebe ve aynı vakıalara dayanan davalarda çelişen hükümlerin ortaya çıkması tehlikesi bertaraf edilmiş olacaktır .Vakıaların aynı olması çoğu zaman delillerin de ortak olmasını beraberinde getirdiğinden ,deliller daha kolay toplanarak iki dava için birlikte incelenebilecektir.

Davaların temelini oluşturan vakıaların aynı hukuki sebeplerin farklı olması durumunda aynı vakıalara farklı hukuki sebeplere dayanılarak birden fazla kişiye karşı birlikte dava açılabilir. Davaların dayandıkları vakıaların benzer hukuki sebeplerin farklı olması hâlinde de ihtiyari dava arkadaşlığının mümkün olduğu doktrinde baskın görüştür. Yargıtay ‘ın konuya ilişkin kararlarında da baskın görüşün bu yönde olduğu görülmektedir .İhtiyari dava arkadaşlığı bakımından esasen önemli olan, davaların hukuki sebeplerinin aynı veya benzer olması değil davanın dayanağı olan vakıaların aynı veya benzer olmasıdır .Bu sebeple aynı hukuki sebebe dayansa da aynı veya benzer vakıalara ilişkin olmayan davaların birlikte görülmesinde hiçbir hukuki menfaat bulunmamaktadır. Nitekim ihtiyari dava arkadaşlığı müessesi ile amaçlanan aynı vakıaya dayanan birden fazla davaya konu olabilecek uyuşmazlıkların tek bir yargılamada ele alınması suretiyle , usul ekonomisine uygun hareket edilmesinin sağlanması ,konusu aynı olan davalarda çelişen hükümlerin verilmesinin önüne geçilerek hukuki güvenliğin artırılmasıdır.

MECBURİ DAVA ARKADAŞLIĞI

Mecburi dava arkadaşlığı HMK’nın 59 ‘da düzenlenmiş olup ,maddi hukuka göre birden fazla kişinin bir davada bir hakkı birlikte kullanması veya birden fazla kişiye karşı birlikte ileri sürmesi ve bunların tamamı hakkında tek hüküm verilmesi gereken hâllerde mecburi dava arkadaşlığı vardır. Zorunlu dava arkadaşlığının mevcut olduğu hâllerde dava arkadaşları ancak birlikte dava açabilirler ve dava arkadaşları aleyhine ancak birlikte dava açılabilir.

Mecburi dava arkadaşlığı doktrinde maddi bakımdan mecburi dava arkadaşlığı ve şekli bakımdan mecburi dava arkadaşlığı olmak üzere ikiye ayrılarak incelenmektedir. Maddi bakımdan mecburi dava arkadaşlığında dava arkadaşlarının birlikte hareket etme zorunluluğu vardır ve hak sahipleri arasında tek bir hüküm kurulması mecburidir. Örneğin el birliği ile mülkiyete konu bir hak söz konusuysa ya da kira sözleşmesinde birden fazla kiracı taraf varsa açılacak kiracının tahliyesi davalarında maddi mecburi dava arkadaşlığı söz konusudur. HMK madde 59 hükmü ile düzenlenen,maddi mecburi dava arkadaşlığıdır. Esasen şekli mecburi dava arkadaşlığına ilişkin düzenleme HMK ‘da mevcut değildir. Bu kavramın dayanağı,özel Kanun hükümleri ve doktrindir. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu da , 2013/1565 E. , 2015/1092 sayılı kararında mecburi dava arkadaşlığının maddi ve şekli bakımdan olmak üzere ikiye ayrıldığını ifade etmiştir.Bahse konu kararda “Mahkemece verilecek hükmün etkisi bakımından mecburi dava arkadaşlığı, maddi bakımdan mecburi dava arkadaşlığı ve şekli (usûlî) bakımdan mecburi dava arkadaşlığı olarak ikiye ayrılmaktadır. Maddi bakımdan mecburi dava arkadaşlığı, maddi hukuka göre bir hakkın birden fazla kimse tarafından birlikte kullanılması veya birden fazla kimseye karşı birlikte ileri sürülmesi ve tamamı hakkında tek hüküm verilmesi zorunlu hallerde söz konusu olur(6100 sayılı HMK.m.59). Şekli (usûlî) bakımdan mecburi dava arkadaşlığı ise kanunun özel hükümleri ve davanın niteliğinden kaynaklanan, birden fazla kişiye karşı dava açılmasının ve yürütülmesinin zorunlu olduğu hallerde oluşan dava arkadaşlığına denir Pekcanıtez H./Atalay O./Özekes M., Medeni Usul Hukuku, 12.Bası, Ankara 2011, s.223). “ ifadelerine yer verilmiştir.

Şekli mecburi dava arkadaşlığında dava arkadaşları arasındaki ilişki maddi mecburi dava arkadaşlarınınki gibi sıkı değildir. Şekli mecburi dava arkadaşlığı yalnızca davalılar bakımından söz konusudur. Davacıların birlikte dava açması söz konusu değildir. Burada zorunlu olan ,birden fazla kişinin birlikte dava edilmesidir. Dava arkadaşlarının birlikte hareket etme zorunluluğu yoktur. Bu nedenle şekli mecburi dava arkadaşları, davada birbirinden bağımsız bir şekilde usuli işlemler yapabilir ve şekli mecburi dava arkadaşları bakımından farklı yönde hüküm verilmesi mümkündür. Örneğin şekli mecburi dava arkadaşlığının söz konusu olduğu tasarrufun iptali davasında borçlu ve üçüncü kişiye karşı birlikte dava açılmak zorundadır ancak bu kişiler bakımından farklı yönde karar verilmesi mümkündür. Soybağının reddi davasında davalı anne ve çocuk,şekli mecburi dava arkadaşıdır.

Yargıtay Hukuk Genel Kurulu ,ihtiyari dava arkadaşlığı ve mecburi dava arkadaşlığını şu ifadelerle açıklamıştır;

“Öncelikle belirtilmelidir ki, bir davanın birden fazla kişi tarafından veya birden fazla kişi aleyhine açılabilmesi için, aynı tarafta yer alanlar arasında hukuksal bir bağlantının bulunması gerekir. Hukukumuzda, bu bağlantı karşılığını, dava arkadaşlığı kurumunda bulmaktadır.Dava arkadaşlığı; zorunlu ve ihtiyari dava arkadaşlığı olmak üzere iki ana başlık altında toplanmaktadır. Zorunlu dava arkadaşlığı da, yine kendi içinde maddi ve şekli dava arkadaşlığı olmak üzere ikili ayrımla düzenlenmektedir.

Dava konusu olan hak, birden fazla kişi arasında ortak olup da, bu hukuki ilişki hakkında mahkemece bütün ilgililer için aynı şekilde ve tek bir karar verilmesi gereken hallerde dava arkadaşlığının maddi bakımdan zorunlu olduğunun kabulü gerekir. Diğer bir ifadeyle, bir hakkın birden fazla kişi tarafından birlikte veya birden fazla kişiye karşı kullanılmasının zorunlu olduğu hallerde, birden fazla kişi zorunlu dava arkadaşıdır. Dava arkadaşlığının hangi hallerde zorunlu olduğu maddi hukuka göre belirlenir. Zorunlu dava arkadaşlığında; dava arkadaşları arasındaki ilişki çok sıkı olduğundan, davada birlikte hareket etmek durumundadırlar. Mahkeme ise, dava sonunda zorunlu dava arkadaşlarının hepsi hakkında tek bir karar verecektir. Zorunlu dava arkadaşlığında dava konusu olan hak tektir ve dava arkadaşı sayısı kadar müddeabih bulunmamaktadır.

Bazı hallerde ise, birden fazla kişiye karşı birlikte dava açılmasında maddi bir zorunluluk olmadığı halde kanun; gerçeğin daha iyi ortaya çıkmasını, taraflar arasındaki hukuki ilişkinin doğru sonuca bağlanmasını sağlamak için, birden fazla kişiye karşı dava açılmasını usulen zorunlu kılmıştır ki, bu durumda şekli bakımdan zorunlu dava arkadaşlığı söz konusudur. Böyle bir davada, dava arkadaşları hakkında tek bir karar verilmesi veya dava arkadaşlarının hep birlikte ve aynı şekilde hareket etme zorunluluğunun varlığından söz edilemez. “

Açıklanan bu zorunlu dava arkadaşlığı halleri dışında ise, dava arkadaşlığı ihtiyaridir.

İHTİYARİ VE MECBURİ DAVA ARKADAŞLIĞININ FARKLARI

1-İhtiyari mecburi dava arkadaşlığında davacı veya davalı sayısı kadar dava vardır ve taleplerin yığılması söz konusudur .Maddi mecburi dava arkadaşlığında, dava arkadaşlarının aynı davada ileri sürmek zorunda oldukları tek bir talepleri vardır.

2-İhtiyari mecburi dava arkadaşlığında tarafların birlikte hareket etme zorunluluğu yoktur ve taraflar birbirinden bağımsız hareket eder. Maddi mecburi dava arkadaşlığında dava arkadaşları kural olarak birlikte hareket ederler ancak duruşmaya gelmiş dava arkadaşlarının yaptığı usuli işlemler,usulüne uygun davet edildiği hâlde duruşmaya gelmeyen dava arkadaşı bakımından da hüküm ifade eder .Şekli mecburi dava arkadaşlığında ise maddi hukuktaki hak bakımından dava arkadaşları birlikte hareket etmek zorunda değildir. Yalnızca dava açılırken bu kişilere karşı birlikte dava açılması zorunludur. Şekli mecburi dava arkadaşları kendi iddia ve savunmalarını ayrı ayrı ileri sürebilir. Şekli mecburi dava arkadaşlığında mahkeme hüküm verirken her bir dava arkadaşı için farklı karar verebilir.

3- İhtiyari dava arkadaşlığında dava arkadaşları için ayrı ayrı hüküm verilir ve bu hükümlerin aynı yönde olması gerekmez. Maddi mecburi dava arkadaşlığında ,dava arkadaşları bakımından tek ve aynı yönde bir karar söz konusudur.

4-Maddi mecburi dava arkadaşlığı tamamen maddi hukuka göre belirlenirken ihtiyari dava arkadaşlığı halleri usul hukuku kaynaklıdır.

5-Hem ihtiyari dava arkadaşlığında hem de mecburi dava arkadaşlığında taraf ve dava ehliyeti, her bir dava arkadaşı bakımından ayrı ayrı incelenir .

6-İhtiyari dava arkadaşlığında davacının sulh ,kabul, feragat gibi işlemleri yalnızca bu işlemlerin tarafı olan dava arkadaşı bakımından hüküm ve sonuç doğururken ,mecburi dava arkadaşlığında dava arkadaşlarından birine karşı davadan feragat edilmesi ya da biriyle sulh olunması diğer dava arkadaşlarını etkilemeyeceğinden ,bir sonuç doğurmayacak dolayısıyla davayı sona erdirmeyecektir.

SONUÇ

1-Dava arkadaşlığı ,ihtiyari dava arkadaşlığı ve mecburi dava arkadaşlığı olmak üzere iki çeşittir .Mecburi dava arkadaşlığı ,doktrin ve Yargı Kararları kapsamında maddi ve şekli mecburi dava arkadaşlığı olarak ikiye ayrılmıştır. İhtiyari dava arkadaşlığında, isteğe bağlı olarak birden fazla kimsenin birbirinden bağımsız olarak davalı veya davacı tarafta yer alabilmesi yoluyla görülebilecek birden fazla davanın aynı yargılamada görülmesi söz konusudur. Mecburi dava arkadaşlığı HMK’nın 59 ‘da düzenlenmiş olup ,maddi hukuka göre birden fazla kişinin bir davada bir hakkı birlikte kullanması veya birden fazla kişiye karşı birlikte ileri sürmesi ve bunların tamamı hakkında tek hüküm verilmesi gereken hâllerde mecburi dava arkadaşlığı vardır. Şekli (usûlî) bakımdan mecburi dava arkadaşlığı ise kanunun özel hükümleri ve davanın niteliğinden kaynaklanan, birden fazla kişiye karşı dava açılmasının ve yürütülmesinin zorunlu olduğu hallerde oluşan dava arkadaşlığına denir .

2- İhtiyari dava arkadaşlığında ve şekli mecburi dava arkadaşlığında dava arkadaşları birlikte hareket etme zorunluluğu bulunmazken maddi mecburi dava arkadaşlığında dava arkadaşları kural olarak birlikte hareket ederler. Şekli mecburi dava arkadaşlığı yalnızca davalılar bakımından söz konusudur ve davalılara karşı birlikte dava açılması zorunluluğunu ifade eder. İhtiyari dava arkadaşlığında her bir dava arkadaşı için ayrı ayrı hüküm verilir ve bu hükümlerin aynı yönde olması gerekmez. Maddi mecburi dava arkadaşlığında ,dava arkadaşları bakımından tek ve aynı yönde bir karar söz konusudur. Şekli mecburi dava arkadaşlığında mahkemenin her bir dava arkadaşı için farklı yönde karar vermesi mümkündür. İhtiyari dava arkadaşlığında dava arkadaşı kadar farklı dava varken maddi mecburi dava arkadaşlığından tek bir dava ve dava arkadaşlarının birlikte ileri sürmesi gereken tek talepleri vardır.